Pisanie Runami

Zacznijmy od tego iż runy służyły w dawnych czasach przede wszystkim do pisania. Bez względu na to, jakiej teorii archeologicznej, jeśli chodzi o pismo runiczne i jego pochodzenie jesteśmy zwolennikami, były one pismem stworzonym do zapisu języka germańskiego (a raczej pewnej rodziny języków). Z danych jakie posiadamy wynika iż każda z run była wymawialna, niemniej ewoluowały znaczeniowo i wymowowo wraz z czasem i "położeniem geograficznym".

Tego, że język polski nie należy do rodziny jezyków germańskich jak sądzę nie trzeba nikomu tłumaczyć, podobnie alfabet łaciński, nie został stworzony do zapisu języka germańskiego lecz łacińskiego, czy więc można w prosty sposób dokonywać "transpozycji" run na alfabet łaciński a potem przekładać je na język polski?

Moim zdaniem nie i temu jest poświęcony niniejszy artykuł.

Najczęściej w polskiej literaturze, runom przypisywane są następujące litery:

Pierwszy Aett:

Runa	Fehu	Uruz	Thurisaz	Ansuz	Raido	Kenaz	Gebo	Wunjo
Przypisywana litera/litery (alf. łaciński)	f, v (późn.)	u	th	a	r	k, c, g (poźn. f. młodszy)	g	w
Przypisywana litera/litery w/g Pani Chrzanowskiej	f	u, ó	c, ć	a, ą	r	k	g	w

Drugi Aett:

Runa	Hagalaz	Naudhiz	Isa	Jera	Eihwaz	Pertho	Algiz	Sowelu
Przypisywana litera/litery (alf. łaciński)	h, ç (ś, jak w niemieckim "ich")	n	i, w mł. Futharku e, j	j	ei ewolujace w y, i (długie)	p	z, zr, (R) (trzy pierwsze w zasadzie niefleksyjne), x (późn.)	s
Przypisywana litera/litery w/g Pani Chrzanowskiej	h	n, ń	i	j	y	p	z, ź	s, ś

Trzeci Aett:

Runa	Tiwaz	Berkanan	Ehwaz	Mannaz	Laguz	Ingwaz	Dagaz	Othala
Przypisywana litera/litery (alf. łaciński)	t, d (mł. futhark)	b	e	m	l	ng	d, dh	o
Przypisywana litera/litery w/g Pani Chrzanowskiej	t	b	e, ę	m	l, ł	ż	d	o

Uważniejszy czytelnik, zuważy iż trzeci wiersz, w stosunku do drugiego, pochodzącego z analizy tekstów źródłowych ma się delikatnie rzecz ujmując nijak. Pytaniem otwartym pozostaje więc jak słowa używane w naszym języku zapisać za pomocą run? Proste zastosowanie "ą" jako "a" ma się niejak do run, ich brzmienia i do jakiejkolwiek fonetyki, chocby z tego powodu iż są to różne samogłoski.

Aby wysunąć jednak jakiś konstruktywny wniosek, sięgnijmy do opisu fonetycznego brzemienia run w nieco dokładniejszym wydaniu, niż było to czynione do tej pory na łamach tej strony:

Fehu - zbliżona w wymowie zarówno do "f" dźwięcznego jak w angielskim wyrazie face, jak i do f bezdźwięcznego jak w angielskim wyrazie "give".
Uruz - odpowiadająca zarówno krótkiej jak i długiej samogłosce "u", jak w wyrazach took, full, oraz tool, flute
Thurisaz - odpowiadająca za dźwięk th bezdźwięczny - mimo pozornego podobieństwa nie należy jej mylić z dh, którą reprezentowała runa dagaz
Ansuz - odpowiadająca zarówno długiemu jak i krótkiemu "a", jak w wyrazach "up" i "father"
Raido - tu już zaczyna się "zabawa", gdyż z zachowanych napisów wynika iż runa ta reprezentowała zarówno "r" jak w wyrazie "three", jak i "run" - są to dwa różne dźwięki, z czego pierwszy w zasadzie nie jest spotykany w języku polskim Wymowa zależała w dużej mierze od miejsca w wyrazie, w którym się runa znajdowała.
Kenaz - odpowiada dźwiękowi "k" jak w wyrazie oak
Gebo - pozornie prosta runa, odpowiadająca dźwiękowi "g", jednak podobnie jak "r", "g" również można wymawiać na wiele sposbów w zależności od tego jakie inne dźwięki z nią sąsiadują. Pojawiała się również w zbitkach dźwięków typu "ng" (mimo iż za nie odpowiada teoretycznie runa ingwaz - znacznie rzadziej występująca w materiałach archeologicznych)
Wunjo - odpowiadała za zgłoskę "w" - tym razem bez niespodzianek, wyraz "win" jest tu dobrym przykładem.
Hagalaz - na związany z nią dźwięk "h" dobrzym przykładem jest wyraz "heel", nieco inaczej wymawia się szkocki wyraz "loch", w którym również występuje forma "h" zbliżona do zgłoski "kh". Trzecia zgłoska ç, jest czymś pomiędzy naszym niewyraźnym "ś", wymową niemieckiego "ich" lub angielskiego "hue". Ten ostatni dźwięk jest nieco zbliżony również do jednej z form runy "eihwaz", jednak ta ostatnia występowała niezmiernie rzadko.
Naudhiz - odpowiadała zgłosce "n" jak w wyrazie "sin"
Isa - odpowiadała dźwiękowi "i" ale... zarowno takiemu jaki występuje w wymowie wyrazu "silly" na początku jak i... na końcu a więc dźwięk zbliżony do "iy".
Jera - odpowiadała dźwiękowi "j" jak w wyrazie "year" lub "hallelujah"
Eihwaz - przy tej runie przypisywanych jest jej tak wiele dźwięków, ilu jest autorów opracowań, począwszy od różnych wariacji "e", poprzez "y" a skończywszy na równie wielu formach "i" (plus mieszane np. ei właśnie wędrujące w kierunku y oraz eo). Na dokładkę niektóre tłumaczenia sugerują iż mogła ona przyjmować również dźwięk zbliżony do trzeciej formy runy hagalaz (ç), aby pognębić sprawę jeszcze bardziej, warto zauważyć iż niektóre źrodła sugerują iż runa ta mogła odpowiadać za "uniwersalne h" wiązane z samogłoskami
Pertho - wiązana ze zgłoską "p" jak w wyrazie "peel", jednakże znamy jedynie około 14 inskrypcji zawierających tę runę. Najprawdopodobniej zgłoskę "p" znacznie częściej zastępowała runa "Berkana".
Algiz - Mimo iż runa ta ma przyporządkowany dźwięk zbliżony do "zr" (to nie literówka), lub "z", w większości występowała na końcu wyrazów i... nadawała im rodzaj męski. Zdarzało się iż błędnie była stosowana w środku wyrazów jako "r", zbliżone do "three".
Sowelu - wiązana z dźwiękiem "s" jak w wyrazie "see" - forma "sh" zbliżona do "ship" w tym wypadku nie występowała.
Tiwaz - odpowiedzialna za zapis zgłoski "t", jak w wyrazie "swart"
Berkana - występująca zarówno jako zgloska "b" jak i "p" oraz dźwięk "mieszany"
Ehwaz - odpowiadająca samogłosce "e"
Mannaz - związana ze zgłoską "m"
Laguz - związana ze zgłoską "l"
Ingwaz - najczęściej wiązana ze zbitkiem zgłosek n i g ("ng") jak w końcówkach "-ing" np. "singing"
Dagaz - ta runa posiada dwa dźwięki - pierwszy "d" i drugi, zbliżony do wymawialnego "th" - "dh"
Othala - związana z samogłoską o, zarówno długą jak i krótką

Uff... mamy w ten sposob przynajmniej ogólnie opisany alfabet łaciński - na anglojęzycznych przykładach, a co z naszymi "ogonkami" (ą,ę,ł,ń,ś,ż,ź)?

Po pierwsze autorzy zajmujący się odcyfrowywaniem inskrypcji runicznych, są zgodni co do jednego - stan "ortografii" w tamtych czasach był makabryczny. Napisy roją się od błędów, literówek i "zastąpień" - niektóre zostały wspomniane już w powyższym uproszczonym spisie.

Po drugie, pisząc warto zwrócić moim skromnym zdaniem uwagę, na to co "słyszymy" a nie na to jak zapisane jest słowo w polskim alfabecie. Znamy już z powyższego spisu dźwięki, które wystarczały germanom do porozumiewania się - puryści językowi zapewne się oburzą, ale niestety, czasem warto popatrzeć na nasz język tak... jak wymawia go cudzoziemiec - anglik, lub jeszcze lepiej niemiec i stosując jego wymowę spróbować fonetycznie zapisać wyraz w alfabecie runicznym.

Po trzecie, zdecydowanie optuję za wyrzuceniem z jednego worka "a" i "ą" jako dźwięków zbliżonych (fonetycznie ą jest bliższe o), znacznie lepsza wydaje mi się metoda dopasowania do nich run adekwatnych do tego co słyszymy, np. "jabłko", wymawiamy jako "jabko" lub "japko", nie ma potrzeby więc używania w nim runy "Laukaz" jako "zastępnika dla "ł", możemy spokojnie zapisać ten wyraz jako "Jera, Ansuz, Berkana, Kenaz, Othala".

Po czwarte, jeśli nie jesteśmy w stanie jakiegoś słowa zapisać lub nam zgrzyta, spróbujmy znaleźć jego odpowiednik łatwiejszy do zapisania, bądź poszukać innej kombinacji run.

Po piąte, jest to tylko propozycja, bazująca na materiałach rekonstrukcyjnych ale łącząca w sobie wiele teorii i przypuszczeń - jest prawdopodobna ale na pewno nie "jedynie słuszna" - po prostu nie znalazłem jak do tej pory nic bardziej korzystającego ze źródeł i odnoszącego się jednocześnie do naszego języka. Zdaję sobie sprawę z tego iż brakuje w tym opracowaniu wielu szczegółów, w dużej mierze technicznych językowo, jednak osoby szczegółowo zainteresowane tym tematem, mogę odesłać do dwóch ostatnich pozycji z bibliografii dot. tego artykułu.

Do artykułu tego użyłem następujących opracowań: